0. PREPARACIÓN
Se queredes pasar un anaco divertido a custa dun especialista da linguaxe -pero, por favor, sen dicirlle a ninguén que fun eu o que deu a pista-, non tedes máis que lle preguntar, con ton inocente á par que interesado e curioso, se é verdade que non existe a sinonimia absoluta. Poden pasar dúas cousas: ou que vos atopedes cun señor gramático do que se desborde o sentido común, como Gregorio Salvador (cousa pouco probable, e entón non pasará nada; pista: máis adiante falaremos del), ou que notedes cómo enseguida lle empezan a cambiar as cores da cara, a fala vólveselle entrecortada e titubeante e ata pode que empece a salivar calamitosamente.
Porque, en efecto, varias posturas mal argumentadas, pero moi ben ilustradas co que se chama exemplos ad hoc, e certa confusión sementada nunhas bases teóricas ás veces innecesariamente escuras deron pé a unha discusión, entre os semantistas máis serios, que se prolongou durante decenas de anos, mentres que o falante culto (e o non tan culto) facíaa irrisoria dando proba práctica, día tras día, do insostible de certas estratosféricas posicións. ¿Que se existe a sinonimia? Pois “Si hai sinónimos”, titula o seu traballo Gregorio Salvador.
E, como o movemento se demostra andando, ademais dalgunhas ideas para entender mellor en que consiste este fenómeno semántico, non temos os lectores de xornais e, máis aínda, os que cada día os escriben outra cousa que facer máis que ler os titulares de calquera día para ver a cantidade de eleccións entre distintas opcións que ofrece a lingua.
1. A NOTICIA
Para este e-studio de noticias imos usar tres noticias, das que falaremos máis adiante, e o xornal do 7 de xuño do 2009, do que quedaremos basicamente cos titulares. E, para seguir coa anterior argumentación, imos empezar pola noticia principal dese día en primeira páxina: «Los ingresos de los ayuntamientos gallegos por tributos del Estado cayeron un 20% en cuatro meses». ¿Que non hai sinónimos? ¿Entón qué diferenza existe entre ese enunciado e, por poñer un exemplo de varios posibles, este outro: Las retribuciones de los concejos gallegos por contribuciones del Estado disminuyeron un 20% en cuatro meses»? Nada menos que catro palabras cambiamos nesta sinxela oración, todas elas de importancia semántica considerable (non son preposicioncillas nin pronomes), sen alterar o significado da oración. E, nalgún caso, dispoñiamos de máis opcións (municipios, concellos; baixaron) onde elixir. Dende este punto de vista práctico (que máis pertence ao ámbito da retórica que ao da semántica), o da posibilidade de cambiar unha palabra por outra (ou por unha expresión), imos encarar este e-studio sobre a sinonimia.
E para empezar imos referirnos a tres informacións que recentemente puidemos ler no xornal que estaban máis ou menos referidas ao tema.
En primeiro lugar, un artigo de opinión aparecido na páxina 17 do 19 de marzo do 2009. Titúlase Caminos, asínao Gonzalo Ocampo.
En segundo lugar, tamén nas páxinas de Opinión, na 19, Francisco Ríos escribía El día después, o día 30 de maio do mesmo ano.
Por último, ímonos referir a un magnífico artigo que asina no mellor suplemento de La Voz de Galicia, La Voz de la Escuela, quen estas páxinas escribe, que quedou coas ganas de falar algo máis do asunto. Publicouse o 15 de abril do 2009 na páxina 6 e leva por título (orixinal en galego): Senllas e vías, carreiros e estradas¸ como para que non quede dubida de que eu tamén -recollendo o ton irónico de Gregorio Salvador, e reproducindo así mesmo / tamén as súas palabras¬- «cheguei á conclusión de que os sinónimos son principalmente patrimonio dos parvos».
1 Caminos
18/03/2009 | OPINIÓN
Aquella definición que Álvarez Blázquez hacía de Galicia como «país de la encrucijada» le había llevado a mostrar a sus lectores un rico repertorio de sustantivos que serían como distintas especies del género camino. Desde este punto avanzamos un tanto en torno a la singular interacción entre Galicia y la modificación de la infraestructura terrena de modo que facilite el tránsito de las personas de un lugar a otro, primero, y, después, el tráfico propiamente dicho.
Me sirvo de un texto -inédito- de Carlos Casares, que adjetiva de modo admirable los caminos, como corresponde a un autor con la riqueza de la sencillez narrativa, la avizorante atención a cuanto le rodeaba y el profundo conocimiento del alma gallega.
Decía Casares que «somos tamén un país de camiños. Temos o camiño carral, que é o que usan os carros; o camiño de cabras, que é sempre difícil, cheo de riscos e pouco apto para as persoas; o camiño de ferradura, que é aquel polo que transitan burros e cabalos; camiño de rodas, que sirve para toda clase de vehículos; o camiño real, construído polo Estado, e que se chama tamén verea. Hai ademais o camiño novo, o camiño vello, o camiño veciñal, o camiño aldeano, e moitos camiños máis». Ciertamente «somos o país do camiño, un país feito gracias a un camiño e un país que serviu de final para moitos camiños».
Hay, entonces, razones bastantes para afirmar que el camino es incuestionable signo de Galicia, tal vez desde que la historia marcó para la humanidad, por los siglos, las rutas de los peregrinos, afanosos por rendir su singladura en Compostela para redimir sus penas ante la tumba de Santiago Apóstol.
(Gonzalo Ocampo)
2 El día después
30/05/2009 | OPINIÓN
La decisión del Gobierno de autorizar la dispensación sin receta de una píldora que, tomada un día después del coito, evita el embarazo ha agitado, además de la polémica sobre las cuestiones morales inherentes al caso, el viejo debate sobre la denominación del comprimido. Cuando apareció en el mercado, no hace de ello muchos años, surgió entre los hablantes la denominación píldora del día después. El más hábil lanzador de dardos del español la anatematizó con dureza, viendo en ella el reflejo inequívoco de una película que entonces se exhibía con el título The Day After. Indignado, observaba en la acuñación dos violaciones: «Se cambió el adverbio después en extraño adjetivo para calificar el nombre día; y, de paso, se arrumbó el día siguiente, dejándolo apto solo para la tercera edad».
La filípica tuvo efecto, y desde entonces es generalizado el rechazo del sintagma el día después por parte de quienes de estos asuntos se ocupan, que proponen sustituirlo por el día siguiente. La última recomendación, difundida urbi et orbe hace solo unos días, anima a emplear preferentemente la denominación píldora del día siguiente «por ser más propia del español culto». ¿Seguro?
La Academia admite el uso de después como adjetivo, y no solo como adverbio, desde la edición del Diccionario de 1925: «Hablando del tiempo o sus divisiones, se suele usar como adjetivo por lo mismo que siguiente o posterior: el año después ». En la última edición del DRAE, la definición de después en su quinta acepción dice: «5. adj. siguiente. Murió el año después». El ejemplo con que la ilustraba en la anterior, la de 1992, era ni más ni menos que «El día después».
Se ignora si quienes a principios del siglo XX introdujeron en el Diccionario después con valor adjetivo habían visto The Day After, pues ya D. W. Griffith había rodado en 1909 una película con ese título. Es más probable que hubiesen leído a escritores españoles de categoría que, como Pérez Galdós, usaban el día después sin reparo: «… pasó a mejor vida en esta misma casa la víspera del incendio y antevíspera de la inundación, o lo que es lo mismo, el día después de la batalla de Zarapicos» (Tropiquillos, 1890).
José Francisco de Isla, el padre Isla, lo empleó en la Historia del famoso predicador Fray Gerundio de Campazas alias Zotes (1758): «Y como el día después del famoso sermón de la Anunciación le fuese a calzar el zapatero». El jesuita leonés tuvo problemas con la Inquisición a causa de esta obra, pero parece seguro que no fue por emplear el día después.
Pese a que son aceptables tanto píldora del día siguiente como píldora del día después, hay una forma que puede ser más precisa de designar el fármaco: píldora poscoital, que en el uso ya va desplazando a píldora del día siguiente.
(Francisco Ríos)
3 Sendas e vías, carreiros e estradas
15/04/2009 | LA VOZ DE LA ESCUELA
A tercera noticia, en realidade un artículo de La Voz de la Escuela do autor deste e-studio dedicado precisamente a este tema. Reproducimos só o texto do bloque principal, pero pódese ampliar a información no enlace de máis abaixo (no apartado Recursos):
Lembraba hai uns días en La Voz Gonzalo Ocampo, nunha columna titulada Camiños, un texto xornalístico de Xosé María Álvarez Blázquez (o homenaxeado no 2008 o Día das Letras Galegas) do ano 1976, La encrucijada, que trataba sobre o tráfi co e defi nía a peculiaridade de Galicia como «país de camiños». Falaba Álvarez Blázquez dos moitos nomes que se lles dá aos camiños, o que suxire falarmos da sinonimia a propósito desta palabra.
Se buscamos o signifi cado da palabra camiño, veremos que ten cinco acepcións rectas (isto é, non figuradas), entre as que lemos estas tres: <espazo de terreo para ir dun lugar a outro>, <sucesión de lugares polos que se pasa para ir dun sitio a outro, itinerario> e <dirección que se ha de seguir>. E, ao buscar os seus sinónimos, atopamos para a palabra camiño tres grupos de termos: primeiro, carreira, carreiro, corredoira, estrada, paseo, rúa, sendeiro, verea vía e vieiro (relacionados coa primeira acepción); segundo, curso, itinerario, percorrido, traxecto (relativos á segunda); e derrota, dirección, rota, ruta, rumbo (da terceira).
Do primeiro grupo de sinónimos, só un, vía, ten un significado ao menos tan xeral como camiño. Das acepcións rectas de vía, algunhas relaciónanse co termo anterior: <camiño ou estrada que une un lugar con outro>, <itinerario ou percorrido que conduce a un lugar determinado> e <con dirección>». Outras, non, como: <carrís polos que circulan os trens%u2019 ou %u2018forma ou punto de introdución dun medicamento>. Tamén hai grupos de sinónimos: camiño, estrada; itinerario e ruta; e dirección, rumbo, que, como pode verse, están na liña dos sinalados para camiño. Non é só porque o diga o dicionario, obviamente, senón que nós mesmos podemos comprobar que, non sendo nalgunhas acepcións non compartidas polas dúas palabras, ambos termos son intercambiables na maior parte dos contextos nos que aparecen, ou sexa, son sinónimos.
¿Poderiamos pensar, en boa lóxica, que todos os sinónimos de camiño e de vía ata aquí recollidos son igualmente intercambiables? A realidade é que non: non é o mesmo unha carreira que unha estrada; e un itinerario non é un rumbo nin unha rúa un vieiro. E esta distinta distancia entre os termos de significado equivalente levou aos teóricos da linguaxe a unha interesante discusión sobre se existe a sinonimia ou non, de xeito que algúns negan que o fenómeno se presente con toda pureza, mentres outros a defenden con criterios de máis ou menos lasitude.
Os que a negan afirman que a sinonimia ten que ser total e, polo tanto, camiño e vía non son sinónimos, pois, por exemplo, no canto de vía non se pode dicir <Onte o tren descarrilou do camiño>. Porén, a sinonimia é defendible se se entende que o que se intercambia é un dos significados dunha palabra por un significado de outra, é dicir, a primeira acepción de camiño é o que se cambia pola primeira acepción de vía, por exemplo. O que non se se fai é substituír unha palabra con todas as súas acepcións por todas as da outra palabra. Noutros termos, a sinonimia é un fenómeno de significados, non de signos.
E, definitivamente, son os falantes quen de feito pensan que camiño e vía son sinónimos, posto que intercambian estas palabras nalgunhas das súas acepcións, e na práctica úsanos como tales sen maior complicación… ou con dificultades, pode ser, pero os usan.
